Қазақстан Республикасының Конституциясына түзетулерді талдау.

Мен 2022 жылғы 5 маусымда референдумға ұсынылатын Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясына енгізілген түзетулерді талдадым және өз ойларыммен бөліскім келеді.

1. Конституцияда еліміздің Тұңғыш Президентінің кез келген атауынан құтылу жөніндегі қазақстандықтардың жалпы көңіл-күйіне қарамастан, 2-баптың 3 және 3-1-тармақтарында Қазақстан Республикасы астанасының Нұр-сұлтан қаласы ретіндегі атауы сақталған. Менің ойымша, астананың атауы өзгертіліп, оның тарихи атауы – Ақмола қайтарылуы керек. «Нұр-сұлтан» атауын Тұңғыш Президенттің конъюнктурасы Президентке ұнағаны үшін қойды. Егер Біз Нұрсұлтан Назарбаевтың авторитаризмінен арылуды шешсек, онда оның есімін ел астанасы, елорда әуежайы, университет және бүкіл ел бойынша көшелер атауынан бас тартуымыз керек. Сондықтан бастау керек бірінші нәрсе – Қазақстан Республикасының Конституциясынан «Нұр-сұлтан» деген сөздерді алып тастау.

2. 2-баптың 4-тармағында және Конституция бойынша барлық жерде біздің еліміздің атауы «Қазақстан» деп аталады. Қазір қоғамда бүкіл әлемде Ауғанстан, Пәкістан және т.б. сияқты қолайсыз елдермен байланысты «станның» аяқталуынан құтылу керек деген пікірталас жүріп жатыр. Елімізді «Қазақ республикасы»деп атауға ұсыныс бар. Менің ойымша, бұл сөйлемнің мағынасы бар және ел атауының бұл нұсқасы келесі референдумға шығарылуы керек.

3. Заңның бұл редакциясында мемлекеттің басқару формасы өзгертілмеген, ол әлі де «Президенттік» болып көрінеді, дегенмен қоғамда ескі қателіктердің қайталануын болдырмау және келесі президенттердің кез-келгенінің жеке басына табынуды болдырмау үшін парламенттік республикаға көшу мәселесі бұрыннан талқыланып келеді. Менің ойымша, бұл мәселе бүкілхалықтық талқыланып, келесі референдумға шығарылуы керек.

4. Конституцияның жаңа редакциясында «Конституциялық кеңес» ұғымы алынып тасталды және оның орнына «Конституциялық сот» ұғымы енгізілді. Осы екі ұғымның айырмашылықтарын егжей-тегжейлі қарастырмай, мен бұл ұсынысты қолдаймын, оны дұрыс деп санаймын.

5. 6-бапта 3-тармақта жердің және оның жер қойнауының мемлекетке тиесілі екендігі туралы сөздер халыққа тиесілі деген сөздермен ауыстырылды. Рас, олар әрі қарай былай деп жазды: «халықтың атынан меншік құқығын мемлекет жүзеге асырады». Мен мұны сөз ойыны деп санаймын. Ештеңе өзгермейді. Бірақ шындықты айту керек, мұнда ештеңе ойлап табу мүмкін емес. Мемлекеттік органдар арқылы жерді басқарудан басқа амал жоқ. Бүкіл халық референдумда жердің әр бөлігі туралы шешім қабылдай алмайды.

6. Ұсынылған редакцияда 7-бапта орыс тілінің ерекше мәртебесі қалдырылды, онда мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі Қазақ ресми тілімен тең дәрежеде тұтынылады делінген. Бұл біздің қоғамдағы ауыр сұрақтардың бірі. Менің ойымша, біз орыс тілін артықшылықтардан айырып, оны әлемнің барлық басқа тілдерімен теңестіруіміз керек. Мемлекеттік тіл қазақ тілі болуы керек және Конституцияда басқа тілдер бөлек айтылмауы керек.

7. Конституцияның жаңа редакциясында 15-бапта өлім жазасы толығымен жойылды. Мен осы тұспен келісемін. Қазақстан әлемнің көптеген дамыған елдері сияқты халықаралық гуманитарлық нормаларды ұстануға және өлім жазасынан бас тартуға тиіс деп санаймын.

Адамның ең ауыр жазасы – өмір бойына бас бостандығынан айыру.

8. 23-баптың жаңа редакциясында қандай мемлекеттік қызметшілер мемлекеттік қызмет атқару кезінде партиялар мен кәсіптік одақтарда қатыса алмайтындығы нақтыланды. Бұл Конституциялық соттың, Жоғарғы Соттың және өзге де соттардың төрағалары мен судьялары, орталық сайлау комиссиясының, Жоғары аудиторлық палатаның төрағалары мен мүшелері және т.б. Мен бұл түзетумен келісемін. Сот төрелігін жүзеге асыратын және мемлекет атынан адамдардың тағдырын шешетін адамдар кейбір жеке партиялардың мүдделерін басшылыққа алмауы керек.

9. 24-бапта кішігірім түзету жасалды және мәжбүрлі еңбек қолданылуы мүмкін болған кезде шешілді: сот актісі негізінде қылмыстық немесе әкімшілік құқықбұзушылық үшін кінәлі деп тану. Менің ойымша, бұл дұрыс нақтылау.

10. Конституцияның қолданыстағы редакциясының 30-бабында азаматтың мемлекеттік жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы бар деп жазылған. Бұл норма ескірген және дұрыс емес. Білуімше, мемлекеттік гранттар студенттерге тек мемлекеттік емес, сонымен қатар жеке университеттерде білім беру үшін төленуі мүмкін. Менің ойымша, түзетулер келесі референдумда жасалуы керек.

11. Конституцияның қолданыстағы редакциясының 41-бабында Конституциялық заңда Қазақстан Республикасының Президенттігіне кандидаттарға қосымша талаптар белгіленуі мүмкін деп жазылған. Менің ойымша, бұл қазіргі билік қалаусыз кандидаттарды сайлауға жол бермеу үшін пайдалана алатын олқылық. Сондықтан Конституцияның өзінде көрсетілген шектеулер жеткілікті деп санаймын, басқа шектеулер енгізуге мүмкіндік бермеу керек.

12. Конституцияның қолданыстағы бабында, 42-бапта, 5-тармақта бір адамды Республика Президенті қатарынан екі реттен артық сайлай алмайтыны жазылған. Мен елдің көптеген азаматтарының әлеуметтік желілердегі пікірімен келісемін, бұл сөз тіркесінен «қатарынан» сөзін алып тастау керек, яғни бір адам қатарынан екі мерзімнен артық немесе үзіліссіз ел президенті бола алмайтындай етіп жасау керек. Бұл елдің қазіргі Президентінің билікті басып алуына тағы бір қосымша кепілдік болар еді.

13. Конституцияның ұсынылып отырған редакциясында 42-баптың 5-тармағының екінші ұсынысы алынып тасталды, онда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне Президент шектеусіз рет сайлауға мүмкіндік беріледі делінген. Әрине, мен бұл түзетумен келісемін және менің ойымша, қазір ешкімде бұл жөнінде сұрақ туындамас.

14. Конституцияның ұсынылған редакциясында 43-бапта екі жаңа тармақ пайда болды:

1. 3-тармақ. Өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезеңінде Қазақстан Республикасының Президенті саяси партияда болмауы тиіс. Мен бұл түзетумен келісемін.

2. 4-тармақ. Қазақстан Республикасы Президентінің жақын туысы мемлекеттік саяси қызметшілер, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің басшылары лауазымдарын атқаруға құқылы емес. Бұл түзетумен де келісемін. Біздің елімізде Президенттің айналасында отбасы мен рулық қалыптасуына жол бермеу керек, Нұрсұлтан Назарбаев құрған тәртіпке қайта оралуға жол бермеу керек. Бұл мүмкіндікті түбегейлі жою керек.

15. Конституцияның жаңа редакциясында Президенттің өкілеттігінде оның облыстар мен Республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдерінің актілерінің күшін жою не қолданысын тоқтата тұру құқығы алынып тасталды. Мен мұндай түзетуді қолдаймын және Президент облыс әкімдерінің қызметіне осындай жедел деңгейде араласпауы керек деп санаймын.

16. Конституцияның ұсынылған редакциясында 50-бапта Президент Сенаттың 15 емес, 10 депутатын тағайындайтыны көрсетілген. Осылайша, Президенттің бұл органға әсері ішінара азаяды, бұл, әрине, дұрыс.

17. Конституцияның жаңа редакциясында 51-бапта Қазақстан халықтары Ассамблеялары Мәжілісінің тоғыз депутатын сайлау туралы ұсыныс алынып тасталды. Осылайша, Қазақстан халықтары Ассамблеясының Парламентке әсері қысқартылды. Мен мұндай өзгеріспен келісемін.

18. Конституцияның жаңа редакциясында, 52-бапта, сайлаушылар оны белгіленген тәртіппен кері қайтарып алған жағдайда, мәжіліс депутатын мандаттан айыру мүмкіндігі көзделген. Әрине, бұл депутаттың өз сайлаушылары алдындағы жауапкершілігі сот актісі негізінден арттыратын жағдай.

19. 53-баптың жаңа редакциясында Парламенттің конституциялық заңдар қабылдау құқығы көзделеді. Бұл түзетумен келіспеймін. Сонымен қатар, Конституцияның қазіргі қолданыстағы редакциясында Парламенттің Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу құқығы жойылуы керек деп санаймын. Мұндай құқықты референдум арқылы Қазақстан халқы ғана иеленуге тиіс. Президенттің де, Парламенттің де мұндай құқығы болмауы керек.

20. Конституцияның жаңа редакциясында, 61-бапта екі жаңа тармақ пайда болды, оған сәйкес Үкімет халықтың өмірі мен денсаулығына, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртіпті қорғауға және елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда Парламентке шұғыл заңдар енгізе алады. Сонымен қатар, Үкіметке аталған жағдайларда Парламент бұл мәселені қарағанға дейін уақытша заңдар қабылдау құқығы берілді. Мен мұндай түзетулерді орынсыз деп санаймын, өйткені олар биліктің бөліну принципін жояды және уақытша болса да, атқарушы билікке заң шығарушы биліктің өкілеттіктерін береді. Мұндай жағдай болмау керек. Заңдарды Парламент қабылдауы, ал Үкімет тек осы заңдарды орындауы керек.

21. Конституцияның жаңа редакциясында, 72-бапта Конституциялық Соттың (Қазіргі Конституциялық кеңестің) өкілеттіктері кеңейтілді. Енді бұл орган Президент пен соттардың өтініштерін ғана емес, сонымен бірге ел азаматтарының, сондай-ақ Бас прокурор мен Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өтініштерін де қарастыра алады. Бұл Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын кеңейтуге жасалған қадам деп санаймын.

22. Конституцияның жаңа редакциясында адам құқықтары жөніндегі уәкілге арналған, оның құқықтары жазылған, сондай-ақ өзінің лауазымдық міндеттерін атқару кезінде оның қол сұғылмаушылығы жазылған  жеке 83-1-бап пайда болды. Бұл Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын қорғау ісіндегі оң өзгерістерге алып келеді деп санаймын.

23. 87-баптың жаңа редакциясында түзету пайда болды, оған сәйкес Президент мәслихаттың келісімімен облыс әкімін тағайындайды, бұл ретте бір емес, кемінде екі әлеуетті кандидат ұсынады. Бұл облыс әкімдерін тағайындау мәселесінде селективтілік пен бәсекелестікке қарай белгілі бір ілгерілеуді қарастырады.

24. 91-баптың жаңа редакциясында Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі қағидаттарын тәуелсіз Қазақстанның негізін қалаушы, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті- Елбасы сөзі жоғалып кетті. Мен бұл түзетуді үлкен қуанышпен және қанағаттанумен қолдаймын. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы ескертулер еліміздің Конституциясынан толығымен алынып тасталуы тиіс.